1960ക​ളി​ലാ​ണ് ആ​ര്‍​ക്കി​യോ​ള​ജി​ക്ക​ല്‍ സ​ര്‍​വേ ഓ​ഫ് ഇ​ന്ത്യ ര​ത്‌​ന​ഗി​രി​യി​ല്‍ ഉ​ത്ഖ​ന​നം ന​ട​ത്തു​ന്ന​ത്. അ​തു​വ​രെ ഈ ​ബു​ദ്ധി​സ്റ്റ് വി​ഹാ​ര​ത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചു കാ​ര്യ​മാ​യ വി​വ​ര​ങ്ങ​ളൊ​ന്നും ല​ഭ്യ​മാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല.

ഒ​രു കാ​ല​ത്ത് രാ​ജ്യ​ത്തെ ഏ​റ്റ​വും പ്രൗ​ഢ​മാ​യ ബു​ദ്ധ​മ​ത കേ​ന്ദ്ര​ങ്ങ​ളി​ലൊ​ന്നാ​യി​രു​ന്നു ഒ​ഡീ​ഷ​യി​ലെ ര​ത്‌​ന​ഗി​രി ബു​ദ്ധ​വി​ഹാ​രം. ഭു​വ​നേ​ശ്വ​റി​നു 100 കി​ലോ​മീ​റ്റ​ര്‍ വ​ട​ക്ക്-​കി​ഴ​ക്കാ​യി ബ്രാ​ഹ്‌​മ​ണി, ബി​രൂ​പ ന​ദി​ക​ള്‍​ക്കു മ​ധ്യേ​യു​ള്ള ഒ​രു മ​ല​യു​ടെ മു​ക​ളി​ലാ​ണ് ഈ ​ബൗ​ദ്ധ​പൗ​രാ​ണി​ക കേ​ന്ദ്രം.

വ​ജ്ര​ത്രി​കോ​ണം

ഒ​ഡീ​ഷ​യി​ല്‍ സ്ഥി​തി ചെ​യ്യു​ന്ന ഉ​ദ​യ​ഗി​രി,ല​ളി​ത​ഗി​രി, ര​ത്‌​ന​ഗി​രി എ​ന്നീ ബു​ദ്ധ​മ​ത കേ​ന്ദ്ര​ങ്ങ​ളെ ചേ​ര്‍​ത്തു പൊ​തു​വാ​യി വ​ജ്ര ത്രി​കോ​ണം(​ഡ​യ​മ​ണ്ട് ട്ര​യാം​ഗി​ള്‍) എ​ന്നാ​ണ് പ​റ​യു​ന്ന​ത്. ച​രി​ത്രം പ​രി​ശോ​ധി​ച്ചാ​ല്‍ അ​ഞ്ചാം നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ല്‍ ഗു​പ്ത​കാ​ല​ഘ​ട്ട​ത്തി​ലാ​ണ് ര​ത്‌​ന​ഗി​രി​യി​ല്‍ ബു​ദ്ധ​വി​ഹാ​രം സ്ഥാ​പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​ത് 12-ാം നൂ​റ്റാ​ണ്ടു വ​രെ ര​ത്‌​ന​ഗി​രി പ്ര​താ​പ​ത്തോ​ടെ വി​ള​ങ്ങി നി​ന്നു. അ​തി​നു ശേ​ഷം പ​തി​യെ വി​സ്മൃ​തി​യി​ലേ​ക്ക് ആ​ണ്ടു​പോ​യ പ്ര​ദേ​ശം 16-ാം നൂ​റ്റാ​ണ്ടോ​ടെ നാ​ശോ​ന്മു​ഖ​മാ​യി.

1960ക​ളി​ലാ​ണ് ആ​ര്‍​ക്കി​യോ​ള​ജി​ക്ക​ല്‍ സ​ര്‍​വേ ഓ​ഫ് ഇ​ന്ത്യ ര​ത്‌​ന​ഗി​രി​യി​ല്‍ ഉ​ത്ഖ​ന​നം ന​ട​ത്തു​ന്ന​ത്. അ​തു​വ​രെ ഈ ​ബു​ദ്ധി​സ്റ്റ് വി​ഹാ​ര​ത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചു കാ​ര്യ​മാ​യ വി​വ​ര​ങ്ങ​ളൊ​ന്നും ല​ഭ്യ​മാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല.

മ​ണ്ണി​ന​ടി​യി​ലെ ശി​ല്പ​ങ്ങ​ൾ

ഉ​ത്ഖ​ന​ന​ത്തി​ൽ നി​ര​വ​ധി ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളാ​ണ് ക​ണ്ടെ​ടു​ത്ത​ത്. ഇ​ന്ത്യ​യി​ല്‍ ഖ​ന​ന​ത്തി​ൽ ല​ഭി​ച്ച, ക​ല്ലി​ല്‍ കൊ​ത്തി​യെ​ടു​ത്ത ഏ​റ്റ​വും മി​ക​വു​റ്റ ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളാ​യി ഇ​വ വി​ല​യി​രു​ത്ത​പ്പെ​ടു​ന്നു. ഇ​ന്ന് ഇ​വി​ടെ ഒ​രു മ്യൂ​സി​യ​മു​ണ്ട്. ഇ​ന്ത്യ​യി​ലെ നി​ര​വ​ധി മ്യൂ​സി​യ​ങ്ങ​ളി​ലേ​ക്ക് ഇ​വി​ടെ​നി​ന്നു​ള്ള ശി​ല്പ​ങ്ങ​ള്‍ കൊ​ണ്ടു​പോ​യി​ട്ടു​ണ്ട്. ഗം​ഭീ​ര​മാ​യ അ​ന​വ​ധി ശി​ല്പ​ങ്ങ​ള്‍ ഇ​നി​യും മ​ണ്ണി​ന​ടി​യി​ല്‍ അ​വ​ശേ​ഷി​ക്കു​ന്നു​ണ്ട്.

ര​ണ്ട് മൊ​ണാ​സ്ട്രി​ക​ളാ​ണ് ഇ​വി​ടെ പ്ര​ധാ​ന​മാ​യു​ള്ള​ത്. അ​തി​ല്‍ ആ​ദ്യ​ത്തെ മൊ​ണാ​സ്ട്രി​യാ​ണ് ഏ​റ്റ​വും വ​ലു​തും പ്ര​ധാ​ന​വും. ഇ​തി​ന്‍റെ പ്ര​വേ​ശ​ന ക​വാ​ടം ഇ​ന്ത്യ​യി​ലെ​ത​ന്നെ ഏ​റ്റ​വും മ​നോ​ഹ​ര​മാ​യ ബു​ദ്ധ​വി​ഹാ​ര പ്ര​വേ​ശ​ന ക​വാ​ട​മാ​യി ക​രു​തു​ന്നു.

അ​റ​ക​ളും ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളും

ചാ​രു​ത​യേ​റി​യ ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളു​ടെ സ​മ്മേ​ള​ന​മാ​ണ് മൊ​ണാ​സ്ട്രി​ക്കു​ള്ളി​ൽ. വ​ട​ക്കോ​ട്ട് ദ​ര്‍​ശ​ന​മു​ള്ള മ​തി​ലി​നു താ​ഴെ നി​ര​യാ​യി ഇ​രി​ക്കു​ന്ന ബു​ദ്ധ​ശി​ര​സു​ക​ള്‍ അ​സു​ല​ഭ കാ​ഴ്ച​യാ​ണ്. നി​ര​വ​ധി അ​റ​ക​ളും ഇ​വി​ടെ കാ​ണാം. ഒ​ന്നി​ല​ധി​കം സ​ന്യാ​സി​മാ​ര്‍​ക്കു താ​മ​സി​ക്കാ​വു​ന്ന രീ​തി​യി​ലാ​ണ് അ​റ​ക​ളു​ടെ രൂ​പ​ക​ല്പ​ന. പ​ടി​ഞ്ഞാ​റ് ഭാ​ഗ​ത്താ​യാ​ണ് ര​ണ്ടാം മൊ​ണാ​സ്ട്രി. ഒ​രു ചെ​റി​യ പാ​ത ഇ​വ ര​ണ്ടി​നെ​യും വേ​ര്‍​തി​രി​ക്കു​ന്നു. ഇ​വി​ടെ 18 അ​റ​ക​ളു​ണ്ട്.

ബു​ദ്ധ​ന്‍റെ നി​ര​വ​ധി ചെ​റി​യ ആ​രാ​ധ​നാ സ്തൂ​പ​ങ്ങ​ള്‍ നി​ര​ന്നി​രി​ക്കു​ന്ന​താ​ണ് പ്ര​ധാ​ന കാ​ഴ്ച. വ​ള​രെ ചു​രു​ങ്ങി​യ കാ​ല​മേ ആ​യി​ട്ടു​ള്ളൂ അ​വ വീ​ണ്ടെ​ടു​ത്തി​ട്ട്. ഇ​വി​ടു​ത്തെ പ്ര​ധാ​ന സ്തൂ​പം ഒ​മ്പ​താം നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ല്‍ നി​ര്‍​മി​ച്ച​താ​ണ്.

അ​ല്പം മാ​റി കു​ന്നി​ന്‍ ച​രു​വി​ല്‍ ഒ​രു ക്ഷേ​ത്ര​മു​ണ്ട്. 15-ാം നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ൽ നി​ർ​മി​ച്ച ഇ​തു മ​ഹാ​കാ​ല ക്ഷേ​ത്രം എ​ന്നാ​ണ​റി​യ​പ്പെ​ടു​ന്ന​ത്. ഒ​രു ബു​ദ്ധ​സ്തൂ​പ​ത്തി​നു മു​ക​ളി​ലാ​യി​രു​ന്നു യ​ഥാ​ര്‍​ഥ​ത്തി​ല്‍ ഈ ​ക്ഷേ​ത്രം സ്ഥാ​പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്ന​ത്. എ​ന്നാ​ല്‍, 1997-2004 കാ​ല​ഘ​ട്ട​ത്തി​ല്‍ എ​എ​സ്‌​ഐ ഈ ​ക്ഷേ​ത്രം ഇ​ള​ക്കി​യെ​ടു​ത്തു ബു​ദ്ധ​വി​ഹാ​ര​ത്തി​നു സ​മീ​പ​ത്തേ​ക്കു മാ​റ്റി സ്ഥാ​പി​ച്ചു. ഇ​ന്നു നി​ര​വ​ധി സ​ഞ്ചാ​രി​ക​ൾ ഇ​വി​ടേ​ക്ക് എ​ത്തു​ന്നു​ണ്ട്.

അ​ജി​ത് ജി. ​നാ​യ​ർ