പ​ഴ​യ കാ​ല​ത്തു ഖ​ജു​ര വാ​ഹ​ക എ​ന്ന​റി​യ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്ന മ​ധ്യ​പ്ര​ദേ​ശി​ലെ ന​ഗ​ര​മാ​ണ് ഇ​ന്ന​ത്തെ ഖ​ജു​രാ​ഹോ. മ​ധ്യ​കാ​ല​ഘ​ട്ട​ത്തി​ല്‍ ച​ന്ദേ​ല രാ​ജ​വം​ശ​മാ​ണ് ഈ ​ന​ഗ​രം പ​ണി ക​ഴി​പ്പി​ച്ച​തെ​ന്ന് ക​രു​ത​പ്പെ​ടു​ന്നു.

മ​നോ​ഹ​ര ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളും പ്രൗ​ഢ​ഗം​ഭീ​ര ക്ഷേ​ത്ര​ങ്ങ​ളും നി​റ​ഞ്ഞ ഈ ​ന​ഗ​രം രാ​ജ്യ​ത്തെ ഏ​റ്റ​വും ച​രി​ത്ര​പ്രാ​ധാ​ന്യ​മു​ള്ള പ്ര​ദേ​ശ​ങ്ങ​ളി​ലൊ​ന്നാ​ണ്. മ​ധ്യ​പ്ര​ദേ​ശി​ല്‍ ഏ​റ്റ​വു​മ​ധി​കം സ​ന്ദ​ർ​ശ​ക​രെ​ത്തു​ന്ന ഇ​ടം​കൂ​ടി​യാ​ണി​ത്. നി​ര്‍​മി​തി​ക​ളി​ല്‍ ഏ​റി​യ പ​ങ്കും എ.​ഡി 950നും ​എ.​ഡി1050​നും ഇ​ട​യി​ൽ നി​ർ​മി​ച്ച​വ​യാ​ണ്. മ​നു​ഷ്യ​രു​ടെ ആ​ത്മ​ബ​ന്ധം, ആ​ത്മീ​യ ശി​ക്ഷ​ണം, ധ്യാ​നം തു​ട​ങ്ങി​യ​വ​യെ​ല്ലാം ശി​ല്പ​ങ്ങ​ൾ​ക്കു വി​ഷ​യ​മാ​യി​ട്ടു​ണ്ട്.

20 ക്ഷേ​ത്ര​ങ്ങ​ൾ

പൂ​ര്‍​വം, പ​ശ്ചി​മം, ദ​ക്ഷി​ണം എ​ന്നി​ങ്ങ​നെ മൂ​ന്നു കൂ​ട്ട​ങ്ങ​ളാ​യാ​ണ് ഇ​വി​ടെ ക്ഷേ​ത്ര​ങ്ങ​ളെ വേ​ര്‍​തി​രി​ക്കു​ന്ന​ത്. നാ​ഗ​ര ശൈ​ലി​യാ​ണ് നി​ർ​മാ​ണ​ത്തി​ന്‍റെ സൗ​ന്ദ​ര്യം. ഇ​ന്നു നി​ല​നി​ല്‍​ക്കു​ന്ന 20 ക്ഷേ​ത്ര​ങ്ങ​ളി​ല്‍ ഏ​റ്റ​വും വ​ലു​തും പ്ര​ശ​സ്ത​വു​മാ​യ​ത് ക​ന്ദാ​രീ​യ മ​ഹാ ദേ​വ ക്ഷേ​ത്ര​മാ​ണ്. 11-ാം നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ന്‍റെ തു​ട​ക്ക​ത്തി​ല്‍ പ​ണി​ക​ഴി​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ക്ഷേ​ത്ര​ത്തി​ൽ പ​ര​മ​ശി​വ​നാ​ണ് പ്ര​ധാ​ന​മൂ​ര്‍​ത്തി.

ത്രി​മാ​ന​രൂ​പ​ത്തി​ലു​ള്ള ക്ഷേ​ത്രം അ​തി​സു​ന്ദ​ര ഗോ​പു​ര​ങ്ങ​ളാ​ല്‍ സ​മ്പ​ന്നം. ഈ ​ഗോ​പു​ര​ങ്ങ​ള്‍ ശി​ഖാ​ര​ക​ള്‍ എ​ന്നും അ​റി​യ​പ്പെ​ടു​ന്നു. ക്ഷേ​ത്ര​ത്തി​ന്‍റെ ഉ​ള്ളി​ലെ 226 ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളും പു​റ​ത്തെ 646 ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളും ആ​രു​ടെ​യും മ​നം​ക​വ​രും. ബ്ര​ഹ്‌​മാ​വ്, ഗ​ണ​പ​തി, വി​ഷ്ണു തു​ട​ങ്ങി​യ ദേ​വ​ത​ക​ളു​ടെ രൂ​പ​ങ്ങ​ളാ​ണ് ഇ​വി​ടെ​യു​ള്ള​തി​ല്‍ അ​ധി​ക​വും.

എ​ന്നാ​ല്‍, ദ​ക്ഷി​ണ​ഭാ​ഗ​ത്തെ ഭി​ത്തി​യി​ല്‍ കാ​ണ​പ്പെ​ടു​ന്ന വി​വി​ധ രീ​തി​യി​ലു​ള്ള ര​തി​സാ​ന്ദ്ര​മാ​യ ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളാ​ണ് ഖ​ജു​രാ​ഹോ​യെ മ​റ്റു ക്ഷേ​ത്ര​ങ്ങ​ളി​ല്‍​നി​ന്നു വേ​റി​ട്ടു നി​ര്‍​ത്തു​ന്ന​ത്. സ​ന്തോ​ഷ​ത്തെ​യും പു​ഷ്‌​ക​ല​ത​യെ​യും പ്ര​തി​നി​ധാ​നം ചെ​യ്യു​ക എ​ന്ന ല​ക്ഷ്യ​ത്തോ​ടെ​യാ​ണ് ഈ ​മ​ഹാ​ക്ഷേ​ത്രം നി​ല​കൊ​ള്ളു​ന്ന​ത്. അ​തി​നാ​ല്‍ ഈ ​ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളെ മ​ഹ​ത്ത​ര​മാ​യി ക​ണ​ക്കാ​ക്കു​ന്നു. ഖ​ജു​രാ​ഹോ​യി​ലെ മ​റ്റൊ​രു പ്ര​ധാ​ന ക്ഷേ​ത്ര​മാ​ണ് ല​ക്ഷ്മ​ണ​ക്ഷേ​ത്രം. ഗു​ര്‍​ജാ​രാ-​പ്ര​തി​ഹാ​ര രാ​ജാ​ക്ക​ന്മാ​രി​ല്‍​നി​ന്നു സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യം ല​ഭി​ച്ച​തി​ന്‍റെ സ്മ​ര​ണ​യ്ക്കാ​യി പ​ണി​തീ​ര്‍​ത്ത​താ​ണ് ഈ ​ക്ഷേ​ത്രം.

ര​തി​ശി​ല്പ​ങ്ങ​ൾ

ഖ​ജു​രാ​ഹോ​യി​ലെ ഏ​റ്റ​വും ര​തി​സാ​ന്ദ്ര​മാ​യ ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളു​ള്ള ക്ഷേ​ത്രം ഏ​തെ​ന്ന ചോ​ദ്യം എ​ത്തി നി​ല്‍​ക്കു​ക ദേ​വി ജ​ഗ​ദം​ബി ക്ഷേ​ത്ര​ത്തി​ലാ​ണ്. ക​ന്ദാ​രീ​യ മ​ഹാ​ദേ​വ ക്ഷേ​ത്ര​ത്തി​ന്‍റെ വ​ട​ക്കു ഭാ​ഗ​ത്താ​ണ് ഈ ​ക്ഷേ​ത്രം. എ​ഡി 1000നും 1025​നും ഇ​ട​യി​ലാ​ണ് പ​ണി​ക​ഴി​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​ത്. ആ​ദ്യ കാ​ല​ത്ത് മ​ഹാ​വി​ഷ്ണു​വാ​യി​രു​ന്നു ക്ഷേ​ത്ര​ത്തി​ലെ പ്ര​തി​ഷ്ഠ, ഇ​വി​ടെ കൊ​ത്തി​വ​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്ന ദ​ശാ​വ​താ​ര​ങ്ങ​ള്‍ ഇ​തി​ന്‍റെ തെ​ളി​വാ​ണ്.

എ​ന്നാ​ല്‍, പി​ന്നീ​ടു ക്ഷേ​ത്രം പാ​ര്‍​വ​തി ദേ​വി​ക്കും ഭ​ദ്ര​കാ​ളി​ക്കു​മാ​യി സ​മ​ര്‍​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. ക്ഷേ​ത്ര​ത്തി​ന​ക​ത്തെ പാ​ര്‍​വ​തി​ദേ​വി​യു​ടെ വി​ഗ്ര​ഹം ഭ​ദ്ര​കാ​ളി​യെ അ​നു​സ്മ​രി​പ്പി​ക്കും വി​ധം ക​റു​ത്ത നി​റ​ത്തി​ലു​ള്ള​താ​ണ്. ശൂ​ന്യ​മാ​യ കൈ​ക​ളു​മാ​യി സിം​ഹ​ത്തെ നേ​രി​ടു​ന്ന യോ​ദ്ധാ​വ് ഏ​റ്റ​വും ആ​ക​ര്‍​ഷ​ണീ​യ​മാ​യ ശി​ല്പ​ങ്ങ​ളി​ലൊ​ന്നാ​ണ്.

ചൗ​സാ​ത് യോ​ഗി​നി ക്ഷേ​ത്രം എ​ന്ന​റി​യ​പ്പെ​ടു​ന്ന ഏ​ക​താ​ര്‍​സോ മ​ഹാ​ദേ​വ ക്ഷേ​ത്ര​മാ​ണ് ഏ​റ്റ​വും പ​ഴ​ക്കം ചെ​ന്ന ഖ​ജു​രാ​ഹോ ക്ഷേ​ത്രം. ഖ​ജു​രാ​ഹോ ക്ഷേ​ത്ര​ങ്ങ​ളി​ലെ ഏ​ക ഗ്രാ​നൈ​റ്റ് ക്ഷേ​ത്ര​വും രാ​ജ്യ​ത്ത് സം​ര​ക്ഷി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്ന അ​പൂ​ര്‍​വം യോ​ഗി​നി ക്ഷേ​ത്ര​ങ്ങ​ളി​ലൊ​ന്നാ​ണി​ത്. വൃ​ത്താ​കാ​ര​ത്തി​ലു​ള്ള ക്ഷേ​ത്ര​ത്തി​ല്‍ 65 അ​റ​ക​ളാ​ണു​ള്ള​ത്. അ​തി​ല്‍ 64 എ​ണ്ണം കാ​ളി​ക്കാ​യും ഒ​രെ​ണ്ണം യോ​ഗി​നി​ക്കാ​യും സ​മ​ര്‍​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കു​ന്നു. ച​തു​രാ​കൃ​തി​യി​ലു​ള്ള പാ​ര്‍​ശ്വ​നാ​ഥ ജൈ​ന​ക്ഷേ​ത്ര​മാ​ണ് ഖ​ജു​രാ​ഹോ​യി​ലു​ള്ള മ​റ്റൊ​രു പ്ര​ധാ​ന ക്ഷേ​ത്രം. ഏ​ക​മൂ​ര്‍​ത്തി​യെ ആ​രാ​ധി​ക്കു​ന്ന ക്ഷേ​ത്രം ച​തു​രാ​കൃ​തി​യി​ലു​ള്ള ഏ​ക​ഗോ​പു​ര നി​ര്‍​മി​തി​യാ​ണ്. ര​തി​ശി​ല്പ​ങ്ങ​ള്‍ ഇ​ല്ലാ​ത്ത ഖ​ജു​രാ​ഹോ​യി​ലെ ഏ​ക ക്ഷേ​ത്ര​വും ഇ​താ​ണ്.

ചി​ത്ര​ഗു​പ്ത ക്ഷേ​ത്രം, വ​രാ​ഹ ക്ഷേ​ത്രം, ആ​ദി​നാ​ഥ് ക്ഷേ​ത്രം,വാ​മ​ന ക്ഷേ​ത്രം എ​ന്നി​ങ്ങ​നെ ബാ​ക്കി​യു​ള്ള ക്ഷേ​ത്ര​ങ്ങ​ളും വാ​സ്തു​വി​സ്മ​യ​ങ്ങ​ള്‍ ത​ന്നെ​യാ​ണ്. 1986ല്‍ ​യു​ന​സ്‌​കോ ഖ​ജു​രാ​ഹോ ക്ഷേ​ത്ര​ങ്ങ​ളെ ലോ​ക പൈ​തൃ​ക​പ്പ​ട്ടി​ക​യി​ല്‍ ഉ​ള്‍​പ്പെ​ടു​ത്തി.

അ​ജി​ത് ജി. ​നാ​യ​ർ